Toen de Noorse terrorist Anders Breivik in 2012 terecht stond, las hij een dertien-pagina’s tellende verklaring voor zijn daden op. Die verklaring is door de Noorse pers niet openbaar gemaakt. Milo Rau, de controversiële Zwisterse theatermaker besloot de tekst wel naar buiten te brengen. Breivik’s Statement werd gehost door CAMPO en in de indrukwekkende Aula van de Universiteit van Gent voorgedragen.

In de zomer van 2011 sloeg Anders Breivik toe. Als zelfverklaard wereldredder liet hij in Oslo een bom ontploffen, om vervolgens eigenhandig een einde te maken aan het leven van tientallen jongeren op een jongerenkamp van de Noorse Arbeiderspartij op het eiland Utoya. Hij riep de jongeren om zich heen en opende het vuur. Breivik werd meteen na zijn daad gearresteerd, en stond terecht op 16 april 2012.

Het proces van Breivik riep vragen op in de journalistieke wereld. Men vreesde dat een uitgebreid verslag van zijn uitspraken zou leiden tot een extra platform voor Breiviks gedachtegoed. Zijn verklaring, waarin hij zijn motieven uit de doeken doet, werd dan ook niet uitgezonden. De Zwisterse politiek theatermaker Milo Rau wilde het wél tonen, en ensceneerde Breivik’s Statement.

Voor Breivik’s Statement trok Rau de Turks-Duitse actrice Sacha Ö. Soydan aan als Breivik-vertolkster. In de majestueuze ruimte van de Aula van de UGent staat zij achter het spreekgestoelte, een camera frontaal op haar gericht. De projectie van Soydan’s uitvergrootte gezicht, toont gedetailleerd de mimiek terwijl ze rustig en duidelijk de verklaring van de moordenaar voorleest. Door zijn woorden wordt haar rust kil, en het feit dat ze ondertussen op een kauwgom kauwt, maakt haar bijna koelbloedig. Hoewel het betoog lang duurt, duldt zij geen onderbreking. Zelfs een kuch is genoeg om streng in de camera te kijken. Ze dwingt haar toehoorder bij haar te blijven en te luisteren naar de verantwoording voor de brute gruweldaden.

Het publiek hoort eigenlijk niets nieuws. De problemen zijn de schuld van de ander, de vreemdeling. Het multiculturalisme maakt de samenleving ziek. Moslims zijn uit op islamisering. Breivik uit kritiek op het Westen, op Europa en op Noorwegen, die het multiculturalisme in de hand werken en dus verantwoordelijk zijn voor de teloorgang van een vredige samenleving. Een burgeroorlog kan met zoveel nationaliteiten niet uitblijven, en hij heeft daar een stokje voor proberen te steken. Behalve de daad komt het gedachtegoed angstvallig dichtbij een aantal uitspraken van hedendaagse rechtsextremistische partijen.

Tijdens het nagesprek, waarvoor ook filosoof Ignaas Devisch en theatermaker Thomas Bellinck kwamen aanschuiven, vroeg kunstcritica Julie Rodeyns waarom Rau en Soydan dit stuk hadden gemaakt. Of zij dan niet bang waren de spreekbuis van Breivik te worden, zoals de journalisten ten tijde van het proces vreesden. Het antwoord is nee. Ze willen de discussie losmaken, praten met de toeschouwers. Normaal nodigden ze ook een rechtse politicus uit voor het nagesprek, maar dit keer was dat helaas mislukt.

En dat was jammer. Niet omdat een rechtse politicus garant staat voor een succesvol gesprek, maar wel omdat de aanwezige panelleden uitgingen van een algemene consensus over Breiviks uitspraken. Voor hen was duidelijk: Breiviks verklaring is slecht. Zijn ideeën zijn verachtelijk. Dat soortgelijke ideeën steeds vaker deel uitmaken van een politieke onderstroom, was voor hen blijkbaar geen reden om er dieper op in te gaan. Een gemiste kans, want deze discussie, waarin Rau een krachtige stem had kunnen zijn, is actueler dan ooit. Ondanks het feit dat de nabeschouwing een onderdeel van de performance was, liet hij zijn stem amper horen en was er weinig ruimte voor andere perspectieven. De discussie leek enkel nog een vormelijk aspect van de performance. Écht diepgang kreeg het niet.

Het idee om een verklaring van een moordenaar als Breivik tentoon te stellen en de link te leggen met het gedachtengoed van de in het Westen aan momentum winnende rechts-populistische politieke bewegingen, is een sterk motief. Maar alleen als het gekaderd wordt. En dat heeft Milo Rau veel te weinig gedaan.

Foto's: Thomas Mülle